De LINDAU Wiki


Vor fast 1.200 Jahren soll ein Mönch vom Bodensee (genauer der Reichenau) den „Hortulus“, den ersten Gartenratgeber Europas, verfasst haben bzw. hat es zusammentragen lassen.


Walahfrid von der Reichenau (auch Walahfried oder Walafried), latinisiert (Walafridus) Strabo (deutsch Walachfried der Schieler) oder – wie er sich selbst auch nannte – Strabus (* 808/809 in Schwaben; † 18. August 849 an der Loire im westfränkischen Reich) war ein Benediktiner, Dichter, Botaniker, Diplomat und von 838 bis 849 Abt des Klosters Reichenau.

Liber de cultura hortorum — Hortulus[]

Die Pflanzenliste

Folgende 24 Pflanzen sind im Hortulus aufgeführt :

(in der Reihenfolge der Erwähnung, dahinter der im Hortulus verwendete Name und der heutige wissenschaftliche Artname)
  1. Salbei / salvia (Salvia officinalis, auch Salvia tomentosa[1]),
  2. Weinraute / ruta (Ruta graveolens),
  3. Eberraute / abrotanum (Artemisia abrotanum),
  4. Flaschenkürbis / curcurbita (Cucurbita lagenaria, heute Lagenaria siceraria)
  5. Melone / pepones (Cucumis melo),
  6. Wermut / absinthium (Artemisia absinthium),
  7. Andorn / marrubium (Marrubium vulgare),
  8. Fenchel / feniculum (Foeniculum vulgare),
  9. Schwertlilie / gladiola (Iris germanica),
  10. Liebstöckel / lybisticum (Levisticum officinale),
  11. Kerbel / cerefolium (Anthriscus cerefolium),
  12. Lilie / lilium (Lilium candidum),
  13. Schlafmohn / papaver (Papaver somniferum),
  14. Muskatellersalbei / sclarega (Salvia sclarea ),
  15. Frauenminze / costus (Chrysanthemum balsamita) (erwähnt unter Muskatellersalbei),
  16. Minze / menta (Mentha spec.),
  17. Poleiminze / puleium (Mentha pulegium),
  18. Sellerie / apium (Apium graveolens),
  19. Heil-Ziest / vettonica (Betonica officinalis, früher Stachys officinalis/betonica),
  20. Odermennig / agrimonia (Agrimonia eupatoria),
  21. Rainfarn oder Schafgarbe / ambrosia (Tanacetum vulgare oder Achillea millefolium[2]),
  22. Katzenminze / nepeta (Nepeta cataria),
  23. Rettich / rafanum, radices (Raphanus sativus); ev. auch der Meerrettich (Armoracia rusticana),
  24. Rose / rosa (Rosa spec. wie Rosa gallica)

Die 7 überlieferten Handschriften[]

Die sieben überlieferten Abschriften des Buchs

De cultura hortorum :

  • Augsburg, Staats- und Stadtbibliothek, 2° Cod. 133, Bl. 46v–58v (1479).
  • Herrnstein bei Siegburg, Gräflich Nesselrode’sche Bibliothek, Ms. 192, Bl. 83vb–86va (12. Jahrhundert; Kriegsverlust).
  • Leipzig, Universitätsbibliothek, Rep. I. 53, Bl. 1r–10r (2. Dr. 10 . Jh.) [L].
  • München, Staatsbibliothek, Clm 666, Bl. 1r–12v (1463, Abschrift des Leipziger Codex von Hartmann Schedel) [M].
  • Rom (Vatikanstadt), Bibliotheca Apostolica Vaticana, Cod. Pal. lat. 1519, Bl. 85va–88vb (10. Jh.) [K].
  • Rom (Vatikanstadt), Bibliotheca Apostolica Vaticana, Cod. Regin. lat. 469, Bl. 29v–39r (2. Dr. 9. Jh.) [C].
  • Privatbesitz, o. O., 1 Pergamentblatt, Vers 23–99 auf der Versoseite (um 1000) [F].

Frühe Drucke[]

  • Strabi Galli, poeta et theologie doctissimi, ad Grimaldum Coenobii S. Galli abbatem Hortulus, Wien 1510 (daher der Titel Hortulus, unter dem das Werk in der Neuzeit bekannt wurde); Reprint München 1926; Reprint Reichenau 1974.
  • Strabi Fuldensis monachi, poetae suavissimi, quondam Rabani Mauri auditoris, Hortulus, nuper apud Helvetios in S. Galli monasterio repertus, qui carminis elegantia tam est delectabilis quam doctrinae cognoscendarum quarundam herbarum varietate utilis, Nürnberg 1512.
  • Basel - 1527 und Freiburg - 1530 als Anhang zu Odo von Meungs De herbarum virtutibus mit einem Kommentar Scholia in Strabi Hortulum von Johannes Atrocianus.

Weblinks, Anmerkungen[]

  1. Christina Becela-Deller: Ruta graveolens L. Eine Heilpflanze in kunst- und kulturhistorischer Bedeutung. 1998, S. 109.
  2. Vgl. auch Ein karolingischer Klostergarten. In: Markt Roßtal: Archäologischer Rundweg, Station 3b.